SÀI ĐẤT
Cúc Asteraceae
Tên khác:
hung tram, ngổ núi, cúc nháp, cúc giáp, hoa múc
Tên khoa học:
Wedelia calendulacea (L) Less (Verbesina calendulacea L.)
Mô tả:
Sài đất còn có tên húng trám vì khi vò cây có mùi trám và được một số nơi dùng nó ăn sống như ăn rau húng. Người ta còn gọi là ngổ núi vì cây giống cây rau ngổ loại mọc hoang trong núi. Tên cúc nháp hay cúc giáp vì giống hoa cúc, lá và thân lại nham nháp. Sài đất là một loại cỏ sống dai, mọc lan bò, chỗ thân mọc lan tới đâu rễ mọc tới đấy, nơi đất tốt có thể cao hơn 0,05m. thân màu xanh có lông trắng cứng nhỏ. Lá gần như không cuống, mọc đối, hình bầu dục thon dài, hai đầu nhọn, dài 15-50mm, rộng 8-25mm, có lông nhỏ cứng ở hai mặt, mép có 1-3 răng cưa nông, hai bên gân chính có 2 gân phụ xuất phát gần như từ một điểm ở phía cuống lá, gân chính và phụ đều nổi ở mặt dưới lá. Cụm hoa hình đầu, cuống hoa thìa lia màu vàng tươi (khác với hoa cây lỗ địa cúc thường dùng nhầm với cây sài đất, xem ở chú thích). Quả bế không có lông, đầu thu hẹp lại, tận cùng mang một vòng có răng (hình)
Thông tin thêm:
Cây mọc hoang ở nhiều tỉnh miền Bắc nước ta. Thường ưa nơi ẩm mát. Gần đây do nhu cầu, nhiều nơi đã trồng sài đất để dùng làm thuốc. Trồng sài đất rất đơn giản: chọn nơi đất tốt, hơi ẩm, cắt những mẫu thân thành từng đoạn dài 20-30cm, hay chọn những đoạn thân có rễ sẵn, vùi 2/3 xuống đất. trong vòng 15-20 ngày cây đã mọc tốt, sau một tháng đã có thể thu hoạch, cắt cây sài đất sát đất, tưới nước bón phân tốt thì sau ½ tháng lại thu hoạch được nữa. Thu hoạch gần như quanh năm, nhưng tốt nhất vào vụ hè các tháng 4,5,8 lúc cây đang ra hoa. Thường người ta dùng sài đất tươi. Có thể dùng khô nhưng có vẻ tác dụng không bằng tươi. Chúng tôi đang thí nghiệm dùng sài đất ổn định bằng cách cho đồ hơi nước sôi trong 5 phút trước khi phơi hay sấy khô.
Thành phần hóa học:
Cây sài đất đã được T.R Govindachari, K Nagarajan nghiên cứu từ năm 1956 và đã lấy được từ lá ra một chất lacton gọi là wedelolacton C16H10C7 với tỷ lệ 0,05% Các tác giả cũng đưa ra được công thức khai triển (theo Karrer. 1958, Konstitution und workommen der organischen Pflanzenstoffe). Trọng lượng phân tử 314,2, độ chảy 242-2440C (triaxetat) Theo cấu trúc wedelolacton vừa là một flavonoit vừa là một cumarin Theo sự nghiên cứu của bộ môn dược liệu trường Đại học dược Hà nội, trong sài đất có tinh dầu, rất nhiều muối vô cơ Hoạt chất cho đến nay vẫn chưa xác định được.
Cách dùng:
Mụn nhọt, mẩn ngứa Nhân dân Bắc ninh, Bắc giang và nhiều nơi khác vẫn dùng cây sài đất ăn sống như rau với thịt hay cá. Một số nơi khác dùng sài đất tắm trị rôm sẩy hoặc uống phòng chạy sởi, chữa bang, sốt rét. Từ cuối năm 1961, bệnh viện Bắc Giang đã sử dụng điều trị có kết quả mọi trường hợp viêm tấy ngoài da, ở khớp xương, ở răng vú, sưng bắp chuối, sưng khớp nhiễm trùng, lở loét, mụn nhọt, chốc đầu, đau mắt..Hiện nay việc sử dụng sài đất được phổ biến rộng rãi, có nơi đã dùng sài đất chữa viêm bàng quang cũng có kết quả tốt Có thể dùng tươi hay khô, nhưng cho đến nay người ta vẫn cho tươi tốt hơn. Cây thu hái vào mùa hè tốt hơn thu hái vào mùa khác (phân viện 9). Tuy nhiên cần theo dõi nhiều hơn nữa mới có thể đi đến kết luận chắc chắn. Dùng cây tươi: ngày uống 100g, giã cây tươi với ít muối ăn, thêm 100ml nước đun sôi để nguội, vắt lấy nước chia làm 1-2 lần uống trong ngày. Bã có thể dùng đắp lên nơi sưng đau. Có thể giã nát, vắt lấy nước cô đặc thành cao dùng dần. Cao này bảo quản không bị mốc hỏng. Dùng cây khô: ngày dùng 50g thêm nửa lít nước sắc và cô cho đến khi còn 200ml, chia 1-2 lần uống trong ngày. Thời gian điều trị 1-2 ngày, nhiều nhất tới 5-7 ngày. Hiện nay có nơi chế thành dạng xiro, ống để uống (Bộ môn dược trường đại học dược Hà nội), thuốc bột, thuốc viên. Cần chú ý tổng kết xem hình thức nào dùng tiện mà vẫn đảm bảo công hiệu.
Tác dụng:
Theo báo cáo của bệnh viện Bắc giang năm 1961, tác dụng kháng sinh của sài đất trong ống nghiệm rất thấp: không thấy tác dụng với Flexneri, vòng vô khuẩn đối với cầu trùng Staphyllococcus 0,3cm, với bạch cầu 0,2cm, với liên cầu trùng Streptococcus 0,1cm với Typhi 0,1cm Trên lâm sàng, ngược lại sài đất biểu hiện 2 tác dụng rõ rệt: giảm đau, giảm sốt và kháng sinh rõ rệt, không thấy độc tính Năm 1966, theo dõi 21 trường hợp viêm nhiễm trùng phần mềm (viêm tấy toả lan hay khu trú, viêm quầng, áp xe đầu đinh, phần lớn có sốt), bệnh xá Ngô quyền Hải phòng chỉ dùng sài đất giã nát đắp lên chỗ viêm, không cho uống và cũng không dùng một thứ thuốc nào khác đi tới kết luận là tác dụng chống viêm của sài đất rất rõ rệt, những hiện tượng sưng nóng đỏ dần dần biến mất, nhưng lá sài đất không có tác dụng đối với những trạng thái viêm đã chuyển sang giai đoạn mưng mủ, áp xe hoá (sức khoẻ, 8-1966)
Đơn thuốc: