HẠ KHÔ THẢO
Hoa môi Lamiaceae
Tên khác:
Tên khoa học:
Brunella (Prunella) vulgaris L
Mô tả:
Hạ khô thảo là một cây sống dai có thân vuông màu hơi tím đỏ, lá mọc đối, hình trứng hay hình mác dài, mép nguyên hoặc hơi có răng cưa, có ít long ở thân và lá. Cụm hoa mọc ở đầu cành giống như bông do nhiều hoa có cuống ngắn mọc vòng, mỗi vòng có 5-6 hoa. Đài hoa có 2 môi, môi trên có 3 răng, môi dưới có 2 răng, hình 3 cạnh. Cánh hoa màu tím nhạt hình môi, môi trên như cái mũ, môi dưới xẻ 3, thuỳ giữa rộng hơn. Nhị 2 dài, 2 ngắn, đều thò ra khỏi tràng. Bầu có 4 ngăn. Vòi nhỏ dài. Quả nhỏ cứng (hình)
Thông tin thêm:
Cây này hiện nay mới phát hiện được ở Sapa (Lào cai), Tam đảo (Vĩnh phúc), Hà giang vào các tháng 4, 5, 6 rất nhiều, sang đến tháng 8 một số đã lụi đi. Đã được khai thác. Trước đây phải nhập của Trung quốc. Hiện nay nhiều nơi như Thanh hoá. Nghệ an, Hà tĩnh nói có hạ khô thảo nhưng chưa được xác minh. Vào mùa hạ, khi một số quả đã chín thì hái cành mang hoa và quả phơi hay sấy khô. Có người dùng cả bộ phận trên mặt đất (tháo) hái về phơi hay sấy khô để dùng.
Thành phần hóa học:
Hiện nay hãy còn ít tài liệu nghiên cứu về cây này. Mới chỉ biết rằng cành mang hoa và quả chứa chừng 3,5% muối vô cơ tan trong nước. trong số muối vô cơ này, 68% là kali clorua, ngoài ra còn thấy một chất có tính chất ancaloit Hoạt chất chưa rõ, gần đây có tác giả lấy được từ cây Brunella vulgaris L. var, lilacina, Nakai (Nhật bản dược học tạp chí, 1956, 76, 974) hái vào tháng 6 khi ra hoa, chừng 0,56% chất axit ursolic C30H48O3.
Cách dùng:
Mụn nhọt, mẩn ngứa Tính vị theo đông y: vị đắng, cay, tính hàn, không độc, vào hai kinh can và đởm. có tác dụng thanh can hoả, tán uất kết, tiêu ứ sang mắt, làm thuốc chữa loa lịch, giải trừ nhiệt độc ở tử cung và âm hộ.
Tác dụng:
1. Cửu Bảo, Điền Tình Quang và Đào Thanh Cát (1940, Hoà hán dược dụng thực vật) đã thí nghiệm lấy các muối vô cơ trong nước sắc hạ khô thảo, chế thành thuốc tiêm, tiêm tĩnh mạch thỏ, lập tức thấy huyết áp hạ xuống, vận động hô hấp tăng lên, tác dụng lợi tiểu rõ rệt như các muối kali khác. Do đó suy ra rằng sở dĩ hạ khô thảo có tác dụng là do lượng muối kali khá cao. 2. Theo báo Y học Liên xô, 1951 (kỳ năm thứ 7) và Y dươc học (quyển 4 kỳ 6, 1951) các chất tan trong nước của hạ khô thảo có tác dụng hạ huyết áp lâu dài trên bệnh nhân và làm hết các triệu chứng khó chịu của bệnh cao huyết áp. 3. Có nơi nhân dân Trung quốc dùng nấu nước uống thay trà. 4. Tài liệu cổ nói vị hạ khô thảo có tác dụng chữa loa lịch (lở loét, tràng nhạc, mụn nhọt, dò ở trên đầu rất có công hiệu). 5. Bản thảo cương mục của Lý Thời Trân (thế kỷ 16) có kể ông dùng chữa một trường hợp bệnh nhức mắt rất công hiệu như sau: “Có một người con trai đau ở trong con ngươi, nhức cả bên quãng xương đầu lông mày và sưng đau thêm nửa đầu, dùng hoàng liên nhỏ vào lại càng đau thêm, uống các thuốc khác cũng đều không công hiệu, liền dùng ngải cứu ở các huyệt quyết âm, thiếu dương tức thời khỏi đau ngay, nhưng cách đó nửa ngày đau lại, cứ nhùng nhằn như thế đến hơn tháng, liền dùng hạ khô thảo 2 lạng (80g), hương phụ (củ gấu) 2 lạng (80g0, cam thảo 4 đồng cân (16g). các vị cùng tán bột, mỗi lần uống 1 đồng rưỡi (6g) hoà với nước chè, uống khỏi miệng, đau nhức bớt ngay. Tiếp đó chỉ uống 4-5 lần nữa là khỏi hẳn. Cũng trong tài liệu đó, Lý thời Trân có kể một tác giả khác là Lê Sĩ Cư trong bộ sách Giản dị phương nói hạ khô thảo chữa chứng đau mắt. Lâu Toàn Thiện (một tác giả cổ khác) nói: “Hạ khô thảo chửa chứng đau nhức con ngươi, càng về đêm càng đau kịch rất hay”. Chứng đau mắt này nếu dùng vị khổ hàn đắng và lạnh ( như hoàng liên) mà nhỏ vào càng đau thêm, nhưng dùng hạ khô thảo rất hay.
Đơn thuốc:
1. Chữa tràng nhạc, mã đao: hạ khô thảo 5 lạng (200g) đun lấy nước đặc uống, uống trước khi ăn cơm 2 giờ (bài thuốc trích trong sách “tíêt thị ngoại khoa-Bản thảo cương mục” Cũng bệnh trên, có thể dùng hạ khô thảo. hương phụ, bối mẫu, viễn chí cùng đun lấy nước đặc uống rất hay, không nên coi thường (sách “kinh nghiệm phương-Bản thảo cương mục”) 2. Chữa xích bạch đới: hạ khô thảo tán nhỏ, mỗi lần uống 8g với nước cơm (sách “từ thị phương”) 3. Chữa tràng nhạc (loa lịch) hạ khô thảo 8g, cam thảo 2g, nước 3 bát (600ml) sắc còn 200ml chia 3 lần uống trong ngày. 4. Thong tiểu tiện: hạ khô thảo 8g, hương phụ tử 2g, cam thảo 1g, nước 600ml, sắc còn 200ml chia 3 lần uống trong ngày. 5. Bị đánh hay bị thương dùng hạ khô thảo tươi tán nhỏ đắp vào vết thương Có thể dùng chữa bệnh cao huyết áp với liều 6-15g dưới dạng thuốc sắc Chú thích: Hiện nay một số người buôn thuốc nam ở ta và thuốc bắc có thu mua và bán một vị mang tên là hạ khô thảo hay hạ khô thảo nam, hoặc hạ khô thảo Nghệ an hoặc cây cải trời, cải ma. Cây này được xác định là Blumea subcapitata DC thuộc họ Cúc Asteraceae (Compositae) vậy hoàn toàn không giống cây hạ khô thảo ở Sapa và trước đây ta vẫn nhập từ Trung quốc. Hiện nay cải trời đã được xác định tên là Blumeca Lacerra (Brm.f) DC. Theo Cayla (Jour.Agric. Trop 9,1909, 253) cây cải trời có tinh dầu màu vàng, mùi nồng vì chứa camphora nhiều hơn ở cây đại bì (Bumera balsamifera) Theo Baslas K,K và Deshopande S.S tinh dầu cải trời có 66% cineol, 10% d-fenchon và 6% citral Tuy nhiên trong thực tế chữa bệnh lâu đời của nhiều ông lang, vị thuốc này cũng chữa có kết quả nhiều trường hợp bệnh ngoài da. Chúng tôi thấy vẫn tiếp tục nên dùng với tên gọi là cây cải trời hay cải ma để tránh nhầm lẫn, đồng thời nên chú ý nghiên cứu, triển vọng có thể thêm một vị thuốc quý nữa. Cải trời là một loại cỏ cao 30-59cm, mọc thẳng. Lá phía dưới đơn hoặc hơi xẻ, mép có răng cưa, dài 7cm, rộng 3-4cm, có nhiều lông nhất là mặt dưới. Hoa hình đầu