1. Mô tả

• Cây thảo sống lâu năm, cao khoảng 0,5 m. Thân rễ phân nhánh, mọc bò ngang, chia đốt, dài 5-30 cm, bám vào đá ở nơi có nước chảy. Lá hình dải, có bẹ mọc ốp vào nhau thành hai dãy đối xứng, dài 10 - 50cm, rộng 0,4 - 0,8 cm, những lá phía dưới ngắn và hẹp hơn lá phía trên, đầu lá thuôn nhọn, hai mặt nhẩn, gân song song, gân giữa không nổi gổ.
• Cụm hoa mọc ở đầu một cán dẹt giữa túm lá thành bông mo, tiếp đó là một lá bắc to và dài dạng lá, vượt cao hơn cụm hoa rất nhiều, nom như cụm hoa mọc trên lá; bông hình trụ thuôn đần và hơi cong ở phần đỉnh, dài 5 - 10 cm, mang rất nhiều hoa lưỡng tính; bao hoa có 6 thùy, gồm 3 lá đài và 3 cánh hoa; nhị 6, chỉ nhị ngắn; bầu thuôn, gần hình trụ, có nhiều noãn.
• Quả mọng, khi chín màu đỏ nhạt.
• Mùa hoa quả: tháng 3-6.
• Cây có 3 thứ là Acorus gramineus Solanđ. var. pusilỉus Engl. (thạch xương bồ lá nhỏ), A. gramineus Soland. var. variegatus Hort. (thạch xương bồ lá nhỡ) và A.gramineus Soland. var. macrospaảiceus (thạch xương bồ lá to). Hai thứ sau đó Phạm Xuân Sinh (Trường đại học Dược) phát hiện ở huyện Đại Từ, tình Bắc Thái. Thạch xương bồ lá nhò - Acorus gramineus Soland. var. pusilíus Engl.

2. Phân bố, sinh thái

• Chi Acorns L. vốn được xếp trong họ phụ Pothoideae. Gần đây, qua nghiên cứu về hình thái giải phẫu, tế bào và ADN, có người tách thành họ riêng- Acoraceae. Họ này gồm một số loài hay dưới loài (var.) phân bố rải rác khắp các vùng khí hậu từ ôn đới đến cận nhiệi đới và nhiệt đới.
• Ở Việt Nam, chi Acortis L. có 4-5 loài và dưới loài, tất cả đều dược dùng làm thuốc. Loài thạch xương bồ phân bố chủ yếu ở vùng có khí hậu cận nhiệt đới và nhiệt đới như Nhật Bản, Trung Quốc, Ấn Độ, Srilanca, các nước ở bán đảo Đông Dương và vùng Đông - Nam Á (Thái Lan, Malaysia...) ởViệt Nam, thạch xương bồ cũng phân bố rộng rãi ở các tỉnh miền núi từ bắc vào nam. Đôi khi còn thấy cây sót lại ở một vài điểm thuộc vùng trung du. Độ cao phân bố từ vài trăm đến 1800 m (vùng thác Bạc dèo Hoàng Liên Sơn).
• Thạch xương bồ là cây sống bán thủy sinh, ưa bóng, mọc thành khóm lớn, bám trên đá dọc theo các suối dưới tán rừng. Cây có thể chịu được ngập nước toàn phần trong vài ba ngày. Thân rễ có hệ thống rễ chùm bám chắc trên bề mặt đá, nên dù nước chảy xiết thường xuyên, cây vẫn sinh trưởng phát triển bình thường. Thân rễ thạch xương bồ có khả năng đẻ nhánh khỏe, ra hoa quả hàng năm; hạt phát tán nhờ dòng nước; tái sinh dinh dưỡng mạnh nên có thể trồng được bằng các nhánh con.
• Việt Nam có nguổn thạch xương bồ khá phong phú. Cây thường xuyên được khai thác đến vài chục tấn xnỗi năm để cung cấp cho nhu cầu trong nước; gần đây còn được xuất khẩu qua biên giới phía bắc. Những tỉnh hiện còn nhiều thạch xương bổ như Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Nam, Quảng Ngãi và các tỉnh ở Tây Nguyên. Để bảo vệ nguồn dược liệu qúy này, trước hết trong vòng 5 năm tới, cần tạm ngừng khai thác ở các tỉnh phía bắc, tập trung chủ yếu ở các tỉnh miền Trung và Tây Nguyên. Chú ý khi khai thác chừa lại những nhánh non cho cây tiếp tục sinh trưởng, phát triển

3. Cách trồng

• Thạch xương bồ ưa đất ẩm ướt và mát, nhất là dưới bóng cây. Cây trồng được trong vườn vừa làm cảnh vừa làm thuốc. Trồng bằng cách tách mầm, cắt bớt lá, rồi giâm ở nơi ẩm mát với khoảng cách 30 x 30 cm. Cần giữ ẩm cho cây, không cần chăm sóc. Có thể tưới nước phân. Hầu như không có sâu bệnh.

4. Bộ phận dùng

• Thân rễ đào về, rửa sạch đất cát, xếp lên giàn, đốt lửa cho cháy hết rẽ con và giảm bớt độ ẩm. Sau đó, dùng dao cắt thành từng đoạn 8-15 cm, đem phơi nắng hay sấy ở 50 - 60°c đến khô. 

5. Thành phần hóa học

• Thân rễ thạch xương bồ chứa tinh dầu trong đó cό α- asaron,β- asaron, y- asaron, gramenon. Thân rẽ còn có 1, 2 - dimethoxy - 4 (1' Z. - propenyl), benzen; 1, 2 - dimethoxy - 4 - (E – 3’ - methyloxy - ranyl) benzen, 1, 2, 4 - trimethoxy – 5 - (1' Z - propenyl) - benzen; 1, 2, 4 - trimethoxy – 5 - (2' – propenyl) benzen; 1, 2, 4 – trimethoxy – 5 - (E - 3 - methoxyrinanyl) benzen, 1, 2, 4 - trimethoxy – 5 - (1’ E - propenyl) benzen; 2, 2, 3, 5 - tetramethyl - chroman - 4 - on; shyobunon; isopropenyl - 8 - 10 - dimethyl - bicyclo [4, 4, 0]- deca - 1 - on - 2. (Trung dược từ hải III, 1997). α - asaron được chiếu tia ở môi trường ethanol khan dưới ánh sáng UV trong 5 giờ, sẽ cho bisasaricin. (Tang và cs, 1992, Trung dược từ hải III, 1997).
• Ở Việt Nam, thạch xương bồ lá nhỡ chứa 0,34 - 0,41% tinh dầu trong đó có myrcen, camphor, cismethylisocugenol, α- asaron, β- asaron và shyobunon (Phạm Xuân Sinh, 1987, Luận án tiến sĩ).
• Thạch xương bồ lá to chứa 1,00 - 2,00% tinh dầu trong đó có camphen, δ - Cadinen, α - asaron, β asaron 74,60% và shyobunon, azulen.

(Phạm Xuân Sinh, 1987, Luận án tiến sĩ).

 

6. Tác dụng dược lý

• Tác dụng của thạch xương bồ được nghiên cứu ít hơn nhiều so với thủy xương bồ. Phân đoạn tan trong hexan chiết tách từ cao methanol của thạch xương bồ có hoạt tính ức chế mạnh trên tụ cầu vàng kháng nhiều thuốc, trong dó benzoic acid phenyl methyl ester được xác định là hoạt chất. Cao nước của thân rễ khô thạch xương bồ làm giảm hoạt tính vận động tự nhiên của chuột nhắt trắng, làm tăng thời gian của giấc ngủ gây bởi pentobarbital một cách phụ thuộc vào liều, và gây hạ huvết áp. Cao thạch xương bồ cải thiện sự suy giảm trí nhớ gây bởi rượu, nhưng không cải thiện sự suy giảm trí nhớ do nguyên nhân khác ở chuột nhắt trắng. Cao thạch xương bồ (250 mg và 500 mg cho 1 kg uống) không ảnh hưởng đến phản ứng tránh né thụ động của chuột nhắt trắng bình thường trong thử nghiệm bước vượt qua và bước di xuống, những phản ứng tránh né có điều kiện và không điều kiện của chuột nhắt trắng bình thường trong thử nghiệm hộp con thoi và ấn đòn bẩy.
• Các thành phần α - asaron,β- asaron và y - asaron của thạch xương bồ có tác dụng chống co thắt cơ trơn khí quản và hồi tràng cô lập chuột lang gây bởi acetylcholin, histamin, serotonin và bari clorid, trong đó α- asaron có tác đụng mạnh nhất.
• Trong chi Acorus, tinh dầu là thành phần chính có hoạt tính sinh học. Tinh dầu của các loài Acorus mọc ở Việt Nam chứa β - asaron với hàm lượng cao là chất có tác dụng gây ung thư. Khi đồng phân hóa β - asaron thành α - asaron, tính chất độc hại giảm. Các sản phẩm sau khi đồng phân hóa (tinh dầu và β - asaron vẫn có các tác dụng dược lý như an thần, gây ngủ, chống co thắt cơ trơn, hạ huyết áp.

7. Tính vị, công năng

• Thạch xương bồ có vị cay, đắng, mùi thơm, tính ấm, vào 3 kinh tâm, đởm, can, có tác dụng khai khiếu, hóa đàm, giải độc, sát trùng, mạnh tâm thần, tán phong, trừ thấp.

8.  Công dụng

• Thạch xương bồ được dùng làm thuốc chữa phong thấp nhức xương, tiêu hóa kém, đau dạ dày, cảm sốt, cảm gió, tiêu chảy, rắn cắn. Dùng ngoài, nước nấu thạch xương bồ dùng tắm chữa bệnh ngoài da, rửa chữa trĩ. Ngoài ra, thuốc còn có tác dụng trừ sâu bọ, chấy rận. Ngày dùng 3 - 8 g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán. Thường phối hợp với các vị thuốc khác.

Kiêng kỵ: Âm hư, hoạt tinh, ra nhiều mồ hôi không nên dùng thạch xương bồ.

• Trong y học cổ truyền Trung Quốc, thạch xương bồ được dùng dưới dạng nước hãm hoặc bột để có tác dụng làm ăn ngon, trừ giun, trị tiêu chảy, trướng bụng.
• Thuốc còn có tác đụng giảm đau, an thần, hạ nhiệt, chống co giật động kinh, chảy máu và ngộ độc dầu ba đậu. Khi dùng dạng thuốc bột hay nước hãm, thạch xương bổ làm tăng thính giác, thị giác, thêm sức mạnh và nghị lực. Thạch xương bồ còn làm tăng lưu thông máu, và có tác dụng long dờm.
• Uống hoặc ngậm thuốc sấc hoặc thuốc hãm của thạch xương bồ chữa đau răng, chảy máu lợi Còn dùng dạng bột, mổi lần uống 0,5 - 2 g.

9. Bài thuốc có thạch xương bồ

1. Chữa đau dạ dày: Dạng thuốc viên có thạch xương bồ 0 025 g- dai hoàng 0,025 g; natri bicarbonat 0,2 g; magnesi carbonat 0,4 g; bismuth bazơ nitrat 0,35 g. Ngày uống 3 lần, mỗi lần 1 - 2 viên sau . bữa ăn Thòi gian điều trị liên tục trong 1-3 tháng. Sau khi nghỉ một tháng lại tiếp tục đợt khác.

2. Chữa ho lâu ngày: Lá tươi thạch xương bồ giã nhỏ với hạt chanh hạt quất, mật gà đen (liều lượng bằng nhau), thêm đường hấp cơm uống. Mỗi ngày 4 - 6 g.

3. Chữa suyễn mạn tính: Thạch xương bồ 12 g; tang bì 10 g; khoản đông hoa, thanh bì, cát cánh, ma hoàng, mỗi vị 8 g; tiền hồ, tô tử, mỗi vị 6 g; cúc bách nhật 12 bông-, gừng sống 5 lát. Sắc uống ngày một thang. Khi uống, mỗi thang thêm 2 g phèn phi, 2 g phèn sống tán.

4. Chữa cảm lạnh, cấm khẩu, loạn nhịp tim, chân tay nhức mỏi, đẩy bụng, ỉa chảy: Thân rễ thạch xương bồ sắc uống mỗi ngày 8 g.

5. Chữa các chứng phong cấm khẩu bại liệt nửa người, trị trẻ em kinh giản: Thạch xương bồ (1 phần); bồ kết (bỏ hạt), tỏi, nhũ hương, phòng phong, thương truật, xuyên khung, khổ tử, hạt đậu gió, đều bằng nhau, (1 phần), viên với hồ, dùng hùng hoàng làm áo, mỗi lần uống 1 viôn bằng hạt ngô đồng, trẻ em uống nửa viên vói nước thang riêng tùy theo chứng bệnh.

6. Chữa trúng phong bại liệt một bên (thuốc xoa bóp): Thạch xương bồ, rau sam, dây bìm bìm, nghệ, lá cây đậu gió (thân phong điệp), huyết giác, mỗi vị 12g; quế chi 20 g; hồi hương, dinh hương đều 12 g; các vị đều tán nhỏ, trộn vói 1 bát rượu và 1 chén nước tiểu mà bóp.

7. Lục quăn gia giám: Thạch xương bồ 4 g, rau má 10 g, đảng sâm 8 g, thổ phục linh 8 g, bạch giới tử 8 g, bạch truật 6 g, bạch biển đậu 6 g, đương quy 6 g, bạch thược 6 g, cam thảo 4 g, sa nhân 4 g, trần bì 4 g. Đã áp dụng cho 1 bệnh nhi sốt cao, sau đó bị câm và liệt nửa người. Sau khi uống hết 18 thang, bệnh nhi hoàn toàn bình phục.

8. Giải nhiệt, lương huyết, khử hủy thấp, giải độc, có thể áp dụng diều trị hỗ trợ bệnh AIDS: Thạch xương bồ, hoạt thạch, nhân trần, hoàng cầm, mộc thông, xuyên bối mẫu, xạ can, liên kiều, bạc hà, nhục đậu khấu, hoắc hương (lượng bằng nhau). Bào chế thành hoàn, mỗi lần dùng từ 8 - 12 g.

9. Chữa viêm thanh quẩn, nói không ra tiếng: Thạch xương bổ, tri mẫu, mỗi vị 12 g; trần bì, phục linh, bán hạ chế, cát cánh, bối mẫu, mỗi vị 8 g; cam thảo 6 g. Tán bột, mỗi ngày uống 10 g, chia 2 lần uống.

10. Chữa đái ra dưỡng trấp: Thạch xương bồ 8 g, tỳ giải 20 g, ích trí nhân 16 g, phục linh, hoạt thạch, mỗi vị 12 g; ô dược 8 g, cam thảo 6 g, muối ăn 4 g. Các dược liệu, trừ hoạt thạch, sắc. Khi uống nước sắc cho thêm hoạt thạch. Ngày một thang.

11. Chữa chứng cuồng: Thạch xương bồ 8g; bá tử nhân, mức hoa trắng, thiên môn, mạch môn, mỗi vị 12 g; chi tử, tâm sen, táo nhân, mỗi vị 10 g; đởm tinh 8 g. sắc uống ngày một thang.

12. Chữa động kinh: Thạch xương bồ 8 g, dàng sâm 16 g; thiên ma, viễn chí, cương tàm, phục linh, đởm nam tinh, bán hạ chế, phục thần, mạch môn, toàn yết, mỗi vị 12 g; hổ phách, bối mẫu, chu sa, trần bì, mỗi vị 6 g. Tán thành bột. Lấy nước trúc lịch, gìrng, cam thảo nấu thành cao trộn với bột trên, làm thành viên. Ngày dùng 40 g, chia làm 2 lần uống. Nên uống trưóc khi lên cơn.

13. Chữa giai đoạn hồi phục và có di chứng của viêm não Nhật Bàn B (di chứng tinh thần): Thạch xương bồ 6 g, mẫu lệ 16 g; quy bản, sinh địa, mạch môn, thạch quyết minh, mỗi vị 12 g; sa sâm, địa long, mỗi vị 8 g. sắc uống ngày một thang.

14. Chữa bệnh bại liệt trẻ em ở giai đoạn bệnh trước khi liệt: Thạch xương bồ 8 g, kim ngân 16 g; sinh địa, tang chi, lá tre, mỗi vị 12 g; mức hoa trắng, chi tử, huyền sâm, địa long, mỗi vị 8 g; hoạt thạch 6 g. sắc uống.

15. Chữa bệnh bạch hầu thể biến chứng nhiễm độc gây viêm cơ tim: Thạch xương bồ 8 g, đảng sâm 40 g, mạch môn 16 g, ngũ vị tử 6 g, cam thảo 4 g. sắc uống ngày một thang.

16. Chữa kinh nguyệt không đều: Thạch xương bồ 8 g, đảng sâm 16 g; thục địa, ngải cứu, mỗi vị 12 g; đương quy, xuyên khung, bạch thược, ngô thù, trần bì, mỗi vị 8 g. sắc uống trong ngày.