Tên khoa học : Coriandrum sativum L.

Tên khác : Ngò , hồ tuy , hương thái tử , phjawc hom ( tày )

Tên nước ngoài : Coriander (Anh), coriandre ( Pháp )

Họ :  Hoa tán ( Apiaceae)

1 Mô tả :

Cây sống hằng năm, cao 0,35-0,50m, thân nhẵn, phía trên phân nhánh. Lá ở gốc có cuống dài, 1 đến 3 lá chét, lá chét hình hơi tròn và bản thân lại thường xẻ thành 3 thùy, mép thùy có khía răng tròn và to; những lá phía trên có lá chét chia thành những thùy hình sợi nhỏ, nhọn. Toàn thân và lá vò có mùi thơm dễ chịu. Hoa trắng hay hơi hồng, họp thành tán gồm 3-5 gọng, không có tổng bao, tiểu bao gổm 2-3 lá chét đính ở một phía. Quả bế đôi hơi hình cầu, nhẵn, dài 2,5-4mm, gồm 2 nửa (phân liệt quả), mỗi nửa có 4 sống thẳng và hai sống chung cho cả 2 nửa

2 . Phân bố,thu hái và chế biến

Rau  mùi  có nguồn gốc ở vùng         Trung Á , sau được du nhập đi khắp thế giới . Cây đã được trồng từ lâu đời ở Trung Quốc , Ấn độ và một số nước khác ở vùng đại trung hải . Rau mùi trồng ở Việt Nam hiện nay , chưa rõ nguồn gốc và thời gian  nhập  nội . Cây ưa ẩm và uuwa ánh sáng , trồng ở các tỉnh phía bắc thường trùng với thời gian có nền nhiệt độ thấp trong năm , trung bình 15 – 20 C , lượng mưa cũng thấp , nhưng độ ẩm không khí tương đối cao ( trên 805 )  . Ở các tỉnh phía nam và một số nước Đông Nam Á khác, rau mùi thích nghi với khí hậu nhiệt đới điển hình , có thể trồng được ở mùa khô , khi nhiệt độ không khí lên đến 30C . Cây ra hoa quả nhiều ; sau khi quả già, toàn cây tàn lụi . Năng lực nảy mần của hạt giảm dần theo thời gian .

3 Cách trồng :

Rau mùi được trồng phổ biến khắp nơi để làm gia vị , hương liệu và làm thuốc . Cây được trồng bằng quả ( thường gọi là hạt ) vào mùa thu – đông .Có thể gieo liên tiếp nhiều đợt từ tháng 7 đến tháng 11 . Cần chọn đất tơi xốp , không chua , thoát nước . Nếu trồng lấy hạt thì đất phải thoáng , dãi nắng . Đất sau khi làm nhỏ , lên thành luống cao 20 – 25cm , rộng 1 – 1,2m , tưới 300l/ha nước giải nguyên chất hoặc nước phân chuồng . Hạt nggaam trong nước 20 – 30 giờ , sau đó gieo vãi trên luống , lấp đất bột dày 1 cm , dùng rơm rạ phủ kín , tưới thật đều . Mỗi hecta cần gieo 12kg hạt .

Sau khi gieo 10 – 15 ngày , hạt bắt đầu nãy mần tiến hành dỡ bỏ rơm  rạ phủ , nhặt sạch cỏ , tưới nước đạm 2% . Cả tháng đầu , tưới 5 -6 lần với 100kg đạm/ha hoặc nước giải . Rau mùi không có sâu bệnh gì đáng kể . Nếu thu lá thì nhổ cả cây sau khi cây mọc được 50- 60 ngày . Mỗi hecta cho 8 -10 tấn rau . Nếu lấy hạt thì nhổ tỉa rau ăn dần , để lại cây với khoảng cách  20 * 20 cm , tưới thêm một đợt nước phân lợn và nhổ sạch cỏ . Đến tháng 3-4 , có thể thu hạt . Hạt  mùi cần được thu hái vào lúc chín tới để tránh rơi rụng . Cắt cả tán đem về phơi trên nong nia , đập lấy hạt rồi tiếp tục phơi thật khô , bảo quản trong lọ kín nơi khô ráo . Nếu làm giống thì trước khi gieo lấy hạt mẩy .

4. Bộ phận dùng :

Qủa già đã được phơi hay sấy khô . Dùng nguyên quả hoặc chiết xuất lấy tinh dầu . Lá và rễ cũng được dùng .

5 Thành phần hóa học

Trong quả mùi có 0,3 đến 0,80, có khi tới 1% tinh dầu. Ngoài ra còn 13-20% chất béo, 16-18% chất protein, 3 8% xenluloza và 13% chất không nitơ. Thành phần chủ yếu của tinh dầu là 70-90% linalola quay phải (còn gọi là coriandrola, 5% d.pinen, limonen, tecpinen, mycxen, phelandren, một ít geraniola và bocneola). Trong lá và thân cũng chứa trên dưới 1% tinh dầu.

5 Tác dụng dược lý :

Tinh dầu quả mùi được nghien cứu invitro về hoạt tính chống nấm trên 18 loại nấm bằng phương pháp khuếch tán , và biểu lộ có hoạt tính kháng nấm từ vừa đến rất tốt đối với những nấm đã được thử nghiệm . Tác dụng kháng nấm mạnh nhất đối với Alternaria altnata, Curvularia lunata , Pestalotiapsidi , Phytophthora parasitica, Trichoderma viride và Collectotrichum capsici. Qủa mùi có trong thành phần của chế phẩm thuốc Livomyn dùng ở Ấn Độ và được bào chế từ 19 dược liệu để chống nhiễm độc gan với carbon tetraclorid và đánh giá chức năng gan bằng định lượng hoạt độ các men transaminase GOT và GPT trong huyết thanh bằng  phương pháp Reitman và Frankel . Chế phẩm Livomyn đã gây giảm 60,2 % SGOT và SGPT so với mức giảm gây bởi silymarin được tính là 100% . Qủa mùi là thuốc gây trung tiện , làm dễ tiêu , chống buồn bực  , làm mát , kích thích tình dục và lợi  tiểu mạnh trong thực nghiệm trên động vật . Qủa mùi còn có tác dụng hạ đường máu trên chuột cống và chuột nhắt trắng gây đái tháo đường thực nghiệm .

6. Tính vị công năng :

Qủa mùi có vị the cay , mùi thơm , tính ấm , có tác dụng làm đậu sởi dễ mọc , tiêu đờm trệ , lợi tiêu hóa

7 Công dụng

Quả mùi là một vị thuốc được dùng trong đông y và tây y. Tây y dùng quả mùi làm thuốc trung tiện, làm dễ tiêu, kích thích và giúp tiêu hóa. Công nghiệp nước hoa, hương liệu cho chè và rượu mùi dùng nhiều hơn nữa.

Tính chất quả mùi theo tài liệu cổ: Vị cay, tính ôn, có tác dụng phát tán, thúc đậu sỏi cho mọc, trừ tà khí, khu phong, long đờm, dùng làm thuốc mạnh dạ dày, tiêu cơm, thông khí ở bụng dưới, lợi đại tiểu trường, sởi, đậu không mọc. Phàm chứng cước khí, kim sang, sâu răng hôi mồm chớ ăn. Hiện nay quả mùi được dùng thúc đậu sởi mọc: Tán quả mùi, hòa vào rượu mà phun thì đậu sởi mọc ngay.

Ngoài ra còn dùng làm thuốc giúp sự tiêu hóa, chữa ho, ít sữa. Mỗi ngày dùng 4-10g quả mùi, hoặc 10-20g lá hoặc cây tươi dưới dạng thuốc sắc hoặc ngâm rượu.

Đơn thuốc có quả mùi trong nhân dân Đậu sởi không mọc: y Quả mùi 80g tán nhỏ, rượu 100ml, nước 100ml. Đun sôi, đậy kín tránh bay hơi. Lọc bỏ bã. Phun từ đầu đến chân, trừ mặt. Đậu sẽ mọc ngay (kinh nghiệm dân gian). Đẻ xong cạn sữa: Quả mùi 6g, nước100ml. Đun sôi trong 15 phút, chia hai lần uống trong ngày. Mặt có những nốt đen: Quả mùi sắc nước rửa luôn, nốt đen sẽ mất dần. Lòi dom: Quả mùi đốt hun lấy khói hứng vào nơi dom lòi ra.

7 Bài thuốc có rau mùi

1.  Chữa sởi không mọc ở trẻ em :

a) Qủa mùi tán nhỏ 80g , rượu 100ml , nước 100ml . Đun sôi , đậy kín tránh bay hơi , lọc bỏ bã . Phun cho trẻ từ đâu đến chân , trừ mặt

b) Rau mùi một nắm , sắc cho trẻ uống lúc còn nóng , đắp chăn cho ra mồ hôi .Dùng ngoài có thể lấy một nắm lá mùi tươi giã nát , gói vào vải thưa , xát cho trẻ từ đầu xuống thân mình , tay chân . Sởi sẽ mọc đều .

2 Chữa thiếu sữa : Qủa mùi 6g , nước 100 ml . đun sôi trong 15 phút , chia 2 lần uống trong ngày .

3 Chữa những nốt đen ở mặt :

Qủa mùi sắc nước rửa nhiều lần . Nốt đen sẽ mất dần

4 Chữa đau bụng , đầy bụng không tiêu , buồn nôn sau khi ăn

Rau nùi một nắm . Vỏ quýt ( 8 -10g ) sắc uống

5 Chữa giun kim

Qủa mùi tán nhỏ , trộn với trứng gà luộc , chế thêm ít dầu vừng , giã nhuyễn làm viên thỏi , nhét vào hậu môn vào buổi tối và để suất đêm . Làm liền 3 đêm thì có kết quả

6 Chữa đau dạ dày , ăn không tiêu

Qủa mùi 8g , đinh hương  4g , vỏ quýt 4g , hoàng liên 4g . Sắc uống.

Nguồn : Cây thuốc và động vật làm thuốc ở  Việt Nam .