BỒ ĐỀ

Bồ đề tên khoa học là: Styrax tonkinensis Pierre. Nhựa bồ đề được dùng chữa viêm phế quản mạn tính, hen suyễn, ho, đau bụng lạnh, thổ tả, phụ nữ để máu xấu, bị ngất. Dùng ngoài, nhựa làm vết thương mau lành, chữa nẻ vú, xua đuổi côn trùng, làm mỡ chậm ôi thiu.

Tên tiếng việt: Bồ đề

Tên khoa học: Styrax tonkinensis Pierre

Tên khác: Cánh kiến trắng, bồ đề trắng, an tức bắc, hu món (Tày).

Họ: Bồ đề (Styracaceae).

1.Mô tả

• Cây gỗ to, cao 15 – 20m. Vỏ thân nhẵn, màu xám bóng. Cành hình trụ, khi non có lông tơ, sau nhẵn màu nâu. Lá mọc so le, mềm, hình trứng hoặc hình bầu dục, gốc và đầu thuôn nhọn, mặt trên nhẫn, màu lục, mặt dưới phủ lông trắng mịn, hình sao, gân lá nổi rõ mép nguyên hoặc có răng rất nhỏ ở phía đầu lá.
• Cụm hoa mọc ở đầu cành và kẽ lá thành chùm dài, phủ nhiều lông hình sao; lá bắc rụng sớm; hoa nhỏ màu trắng, mùi thơm nhẹ, dài hình chén có 5- 6 răng nhỏ , tràng có 5 cánh hàn liền ở gốc, mặt ngoài có lông tơ Vàng : nhị 10 rời, có lông hình sao; bầu hình trứng, cũng có lông, 3 ô, chứa nhiều noãn.
• Quả hình trứng hoặc hình cầu, mở thành ba mảnh: hạt có vỏ cứոց, dày và nhăn nheo.
• Mùa hoa quả: tháng 5 - 8.
• Tránh nhầm với cây đa bồ đề (Ficus religiosa-Moraceae), thường được trồng ở các đình chùa.

2.Phân bố, sinh thái

• Chi Styrax L gồm các loài hầu hết là Cây gỗ, phân bố chủ yếu ở vùng nhiệt đới châu Á và châu Mỹ. Ở Việt Nam có khoảng 10 loài, trong đó 4 loài là những Cây gỗ kinh tế, cho dầu nhựa và làm thuốc.
• Bồ đề chỉ thấy mọc ở các tỉnh phía bắc, từ Hà Tĩnh trở ra. Những tỉnh nhiều là: Yên Bái, Phú Thọ, Hòa Bình, Lạng Sơn, Thái Nguyên, Bắc Cạn. Cây còn có ở Thái Lan và Nam Trung Quốc.
• Bồ đề là loại cây gỗ thích ánh sáng. Trong thời kỳ cây còn nhỏ thường chịu bóng, sau trở nên ưa sáng hoàn toàn. Cây mọc tự nhiên thường thấy trong các kiểu rừng thứ sinh, ẩm, dọc theo thượng nguồn các sông lớn ở miền Bắc, như Sông Hồng, Sông Gâm, Sông Mã. Độ cao từ 10- 500m. Cây ưa sống trên các loại đất feralit đỏ vàng hoặc vàng đỏ còn tương đối màu mỡ. Bồ đề là loại cây gỗ mọc nhanh, sau 7 tuổi đã có đường kính khoảng 25cm. Cây 3 năm tuổi bắt đầu có hoa quả lần đầu, các năm sau hoa quả ra nhiều hơn. Từ nhiều năm nay, bồ đề được trồng tới hàng ngàn hecta, lay gỗ lẫn nguyên liệu giấy, diêm, bút chì, củi và lấy dầu nhựa.

3.Bộ phận dùng

Nhựa để khô (an tức hương) lấy từ thân cây bồ đề. thu hoạch hoặc tốt nhất vào lúc cây 10 tuổi, có đường kính 20 - 25cm, đang ra hoa. Đó là những cục rời nhau, màu trắng, vàng nhạt hoặc đỏ nhạt, đục, dễ bẻ, vạch nóng tay dược.

4.Thành phần hóa học

• Nhựa bồ đề chứa 26,13% acid benzoic tự do,  2.75 acid cinamic, 1,38% vanilin, 4,24% benzoyl benzoat, 3,43% cinamyl benzoat, 1.81% cinamyl cinamat, 1,23% benzyl cinamat, alсоl coniferylic, acid siaresimolic (Nguyễn Đình Chúc, Luận án TS hoá học 1972).

5.Tác dụng dược lý

• Nhựa bồ đề có tác dụng kháng khuẩn in Vitro trên một số vi khuẩn thông thường và có tác dụng lợi đờm thực nghiệm trên thỏ.

6.Tính Vị, công năng

• Nhựa bồ đề có vị cay, đắng, tính bình, không độc. Vào các kinh tâm, phế, tỳ; có tác dụng khai khiếu, an thần, tán đờm, trừ tà khí, kháng sinh, làm liền sẹo. Người âm hư, hoả. Vượng không nên dùng.

7.Công dụng

• Nhựa bồ đề được dùng chữa viêm phế quản mạn tính, hen suyễn, ho, đau bụng lạnh, thổ tả, phụ nữ để máu xấu, bị ngất. Dùng ngoài, nhựa làm vết thương mau lành, chữa nẻ vú, xua đuổi côn trùng, làm mỡ chậm ôi thiu. Ngày 0,5 - 2g hòa với rượu, mật ong hoặc chế dạng xi rô. Nhựa được phối hợp với các vị. thuốc khác làm cao xoa.
• Nhựa bồ đề còn được dùng trong ngành hươg liệu, mỹ phẩm và trong công nghiệp thực phẩm.

8.Bài thuốc có nhựa bồ đề

• Chữa ho, Viêm phế quản mạn tính, hen & xuyễn, phụ nữ máu xấu. Sau khi đẻ bị ngất: Nhựa bồ đề mài với mật ong hoặc pha thành siro, luyện thành viên uống. Mỗi lần 0,5g, ngày 2 - 4 lần. Có thể đốt nhựa rồi xông, khói thuốc vào mũi để làm long đờm, dễ thở và tỉnh ra.
• Chữa trúng phong, hôn mê, đau bụng lạnh, thổ tả: Nhựa bồ đề 2 - 4g sắc vài dạo, chia làm 2 – 3 lần uống trong ngày, hoặc mài 1 - 2g với rượu uống dần.
• Làm mau lành vết thương, chữa nẻ vú: Nhựa bồ đề 20%, pha trong rượu hoặc cồn 70°. hoặc mài với mật ong rồi bôi.
• Chữa nha Chu Viêm (viêm quanh răng: Nhựa bồ đề, ngâm rượu, ngậm.